praca o Atrakcjach turystycznych Gór Świętokrzyskich
Legendy przekazują, że pierwszych zakonników reguły św. Benedykta na tę górę sprowadzić miała Dąbrówka. Natomiast Jan Długosz notuje rok 1006 jako datę fundacji klasztoru przez B. Chrobrego. Najstarsza wzmianka źródłowa wymienia jako fundatora opactwa B. Krzywoustego (1103 r.). Od średniowiecza klasztor jest ośrodkiem kultu religijnego związanego z przechowywanymi w nim relikwiami drzewa Krzyża Świętego. Według tradycji relikwie zostały przywiezione do Polski przez królewicza węgierskiego Emeryka. Ten, goszcząc na dworze Bolesława Chrobrego, został podczas polowania oślepiony blaskiem bijącym od krzyża usytuowanego między rogami potężnego jelenia, którego ścigał. Gdy królewicz odzyskał wzrok, zobaczył anioła, który polecił mu zostawić na Łysej Górze noszone na piersi relikwie. Od tego czasu zaczęły przybywać tu pielgrzymki, nazywając klasztor świętokrzyskim a Łysiec-Górą Świętego Krzyża. Później nazwa przeniosła się na cały obszar gór, którego symbolem stał się jeleń z podwójnym (benedyktyńskim) krzyżem między rogami. Relikwie Świętego Krzyża przechowywane są obecnie we współczesnym tabernakulum umieszczonym w marmurowym XVII-wiecznym ołtarzu.
Klasztor na Łyścu był także żywym ośrodkiem kultury. W zbiorach pochodzących z tutejszej biblioteki odnaleziono najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego – „Kazania Świętokrzyskie” i „Rocznik Świętokrzyski Dawny”. Losy klasztoru były różne: był on m. in. kwaterą M. Langiewicza, poklasztornym więzieniem. Od 1936 r. część klasztoru zajmuje zakon Misjonarzy Oblatów NMP.
Zespół klasztorny składa się z kościoła i przylegających do niego od północy zabudowań klasztoru, tworzących zamknięty czworobok z prostokątnym wirydarzem otoczonym krużgankami oraz dobudowanymi w XVII w. od zachodu dwoma skrzydłami, które otaczają otwarty ku zachodowi dziedziniec. Na szczególną uwagę zasługują znajdujące się w ołtarzach obrazy namalowane przez F. Smuglewicza, jednego z najzdolniejszych malarzy polskich przełomu XVIII i XIX w.
Na Świętym Krzyżu warto również zwiedzić Muzeum Misyjne oraz Muzeum Przyrodniczo – Leśne Świętokrzyskiego Parku Narodowego. W muzeum tym możemy obejrzeć zbiory geologiczne, archeologiczne, florystyczne i faunistyczne z terenu parku.